Η κρίση της ταυτότητας μας

Οι άνθρωποι είμαστε οι επιλογές μας είχε πει κάποτε ο Φρέντυ Γερμανός. Η λέξη επιλογή, αν και ουσιαστικό, περικλείει μέσα της πολλά ρήματα, όπως το ρήμα βιώνω, σκέπτομαι, αποφασίζω, διαλέγω και ενεργώ. Η λέξη επιλογή προϋποθέτει και κάτι ακόμα, που προσωπικά θεωρώ άκρως σημαντικό. Προϋποθέτει την ύπαρξη εναλλακτικών, την ύπαρξη πολλαπλών ευκαιριών ή λύσεων. Χωρίς αυτά, δεν υπάρχει ουσιαστικά επιλογή.

Κατά καιρούς ακούω πολλούς να λένε: «όλα είναι εφικτά, αν προσπαθήσεις», «όλα γίνονται, αν το θελήσεις», «δεν υπάρχει δεν μπορώ, υπάρχει μόνο δεν θέλω» ή το καλύτερο απ’ όλα «η σκληρή δουλειά έχει πάντα θετικό αποτέλεσμα και αντίκρισμα». Όλες οι παραπάνω εκφράσεις έχουν μεγάλη βάση στην αλήθεια και σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να τις απορρίψουμε ως άστοχες και εξωπραγματικές. Για την ακρίβεια, οι παραπάνω εκφράσεις είναι τόσο δημοφιλείς, που επάνω τους βασίστηκε η ιδεολογία ενός ολόκληρου λαού. Η διαχρονική μαγεία του «αμερικανικού ονείρου» βασίζεται ακριβώς σε τέτοιες πεποιθήσεις και μέσω των αμέτρητων πολιτιστικών προϊόντων της Αμερικής, το όνειρο αυτό έχει αποκτήσει φανατικούς οπαδούς σε όλο τον κόσμο. Αν το καλοσκεφτούμε, η ύπαρξη του «αμερικανικού ονείρου» είναι ίσως η μοναδική κατασκευασμένη ιδέα που κατάφερε να ξεπεράσει τα εμπόδια του χρόνου, του τόπου, της εθνικής και γλωσσικής ταυτότητας τόσων λαών ανά τον κόσμο και να τους αγγίξει, να τους πείσει για την αξιοπιστία της.

Για όσους γνωρίζουν πολιτιστική ιστορία, η γέννηση της ιδέας αυτής δεν είναι τυχαία. Έχει τις ρίζες της στην προτεσταντική ηθική της εγκράτειας και της σκληρής εργασίας και η διάδοση της εξυπηρετεί το σύστημα που την κατασκεύασε. Το σύστημα αυτό λέγετε καπιταλισμός και πολλοί έχουν σπεύσει κατά καιρούς να αναλύσουν την οικονομική και πολιτική του διάσταση. Δίχως εργασία και δίχως ιδιωτική περιουσία, ο καπιταλισμός δεν μπορεί να επιβιώσει. Στόχος του συστήματος αυτού είναι το κέρδος, ένα κέρδος που δεν βασίζεται μόνον στην εκμετάλλευση του πλεονάσματος της εργασίας, αλλά και στην κατανάλωση.

Η μακροβιότητα αυτού του συστήματος βασίζεται κυρίως στην ικανότητα του να κατασκευάζει και να προωθεί ιδέες και ανάγκες , δίχως καν να γίνεται αντιληπτό. Η ψευδαίσθηση της ελευθερίας είναι ίσως η πιο πετυχημένη από αυτές. Είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε το κόμμα που μας εκφράζει, το πρόγραμμα ή την μουσική που μας αρέσει, τα ρούχα που μας ταιριάζουν, το σπίτι και το αυτοκίνητο που μας αντιπροσωπεύει. Επιλογές λοιπόν, πάνω σε αυτές χτίζουμε την ταυτότητα μας, την προβάλουμε στους γύρω, κατασκευάζοντας έτσι την κοινωνική εικόνα μας. Επιλογές, που ποτέ δεν εξετάσαμε εάν, όπως λέει και ο Hebert Marcuse, είναι ουσιαστικά η ίδια ιδέα, η ίδια νοοτροπία, μεταμφιεσμένη σε κάτι άλλο. Αν λοιπόν υποθέσουμε πως έχουμε την επιλογή να διαλέξουμε ανάμεσα σε τρεις χιλιάδες διαφορετικά προϊόντα, που όμως όλα έχουν ως σκοπό τους την προώθηση της κατανάλωσης και συνεπώς του συστήματος στο οποίο αυτή βασίζεται, ξαφνικά οι επιλογές μας δεν μοιάζουν και τόσο πολλές.

Όσο για τους οπαδούς της ιδεολογίας των «επιλογών», είμαι υποχρεωμένη να τους υπενθυμίσω πως υπάρχουν και πράγματα σε αυτή τη ζωή που δεν μπορούμε να τα επιλέξουμε. Το γεγονός ότι γεννηθήκαμε γυναίκες ή άντρες ας πούμε, δεν το επιλέγουμε. Το γεγονός ότι γεννηθήκαμε στην Ελλάδα ή στην Αφρική, δεν μπορούμε να το ορίσουμε. Το χρώμα του δέρματος μας ας πούμε, δεν το διαλέγουμε εμείς. Όλα τα παραπάνω είναι προεπιλεγμένα για εμάς την ώρα που γεννιόμαστε και καλούμαστε απλά να τα βιώσουμε και να τα κατανοήσουμε καθώς θα μεγαλώνουμε. Το θέμα είναι πως η σημασία της εθνικής, σεξουαλικής και φυλετικής μας ταυτότητας βασίζεται σε επιλογές που έκαναν άλλοι πριν καν εμείς γεννηθούμε. Βασίζεται στις ιδέες, τα πρέπει, τα σωστά και τα λάθος που διάλεξαν άλλοι για εμάς, πριν από εμάς. Κοινώς, κανείς δεν είναι ελεύθερος να αποφασίσει τη σημαίνει για τον ίδιο να είναι γυναίκα ή να είναι άντρας, να είναι Έλληνας ή Ισπανός, να είναι λευκός ή έγχρωμος. Οι επιλογές μας συνεπώς ξεκινούν εκεί που τελειώνει το ήδη προκαθορισμένο σύστημα ιδεών και αντιλήψεων μέσα στο οποίο γεννηθήκαμε. Μέχρι και το DNA μας είναι προκαθορισμένο, σύμφωνα με τους επιστήμονες. Η ευφυΐα μας, λένε κάποιοι, εξαρτάται κατά έναν μεγάλο βαθμό από αυτή των ανθρώπων που μας έφεραν στον κόσμο.

Οι Έλληνες –λαός στερημένος και καταβεβλημένος από τη φτώχεια και την ανέχεια τόσων ετών- βιάστηκαν να αγκαλιάσουν την ιδέα του «αμερικανικού ονείρου». Η λαχτάρα της ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας (ή αλλιώς κοινωνικής καταξίωσης) ήταν πάντα δημοφιλής στη χώρα μας, μόνο που σήμερα, για να την κατακτήσουν, καταφεύγουν στην κατανάλωση, αντί στα πατροπαράδοτα προξενιά. Ο δανεισμός έγινε το μέσο επίτευξης του ονείρου, που όμως τελικά, κατέληξε για πολλούς εφιάλτης. Το μόνο κομμάτι του «ονείρου» που δεν μπόρεσαν να μας πουλήσουν επιτυχώς ήταν αυτό της σκληρής εργασίας που οδηγεί στην επίτευξη. Εκεί, η αλήθεια είναι ότι ζοριστήκαμε λίγο. Απόγονοι του πολυμήχανου Οδυσσέα είμαστε, οπότε τον βρήκαμε τον τρόπο. Χρηματιστήρια, ομόλογα, ακίνητα, κινητά, κομπίνες, ρουσφέτια, φοροδιαφυγή, όλα έκαναν τη δουλειά τους μια χαρά και μάλιστα χωρίς ιδιαίτερο κόπο. Όσοι δεν ήταν αρκετά «έξυπνοι» να βρουν τον τρόπο, ας ζήσουν στη μελαγχολία της μιζέριας τους. Οι υπόλοιποι θα νιώθουν καταξιωμένοι, θα φωνάζουν πως όλα είναι εφικτά, και πως τα πάντα είναι επιλογή μας.

Έχετε, λοιπόν, επιλογή, κύριοι και κυρίες. Έχετε την επιλογή να προσαρμοστείτε ή να χαθείτε από προσώπου γης. Τι επιλέγετε;